‘Lichtsnelheid behaal je niet alleen’
Hoe lukte het Pfizer en BioNTech om met ‘lichtsnelheid’ een coronavaccin te ontwikkelen? Welke coronavarianten kunnen we verwachten in de toekomst? En kan de techniek van mRNA-vaccins ook worden ingezet om andere ziekten te bestrijden? Op deze vragen geeft Marc Kaptein, medisch directeur van Pfizer, antwoord in zijn lezing tijdens het wetenschapsprogramma van het jaarlijkse congres van de NVALT, de wetenschappelijke vereniging van longartsen.
Op uitnodiging van de vereniging mocht Marc Kaptein in drie kwartier zijn ervaringen van de afgelopen twee jaar delen. Hij deed dit onder de noemer ‘Basics for the future; vaccinontwikkeling op lichtsnelheid’, een verwijzing naar de periode van negen maanden waarin Pfizer en BioNtech het coronavaccin van ‘niets’ tot ‘iets’ hebben gemaakt.
Marc begon door te zeggen dat het hem niet zal verbazen als de Hongaarse biochemicus Katalin Karikó dit jaar de Nobelprijs voor de Geneeskunde wint. Zij deed decennialang onderzoek naar het gebruik van ‘messenger RNA’ (mRNA) in vaccins.
Haar inzichten staan volgens de medisch directeur aan de basis van de huidige mRNA-coronavaccins. Samen met het idee van andere wetenschappers om het kwetsbare, fragiele mRNA in vetbolletjes te verpakken en zo veilig het lichaam in te ‘sturen’.
Een mRNA-griepvaccin
Met het idee dat mRNA-vaccins ‘betrekkelijk makkelijk te ontwikkelen en te produceren zijn’, gaan wetenschappers wereldwijd aan de slag.
Zo ook het Turks-Duitse echtpaar en biowetenschappers Özlem Türeci en Ugur Sahin. Zij besluiten te gaan zoeken naar een mRNA-vaccin tegen kanker en richten het bedrijf BioNTech op.
In 2018 sluiten ze een samenwerkingsverband met Pfizer en wordt de zoektocht verlegd naar een mRNA-griepvaccin. ’’Griep is een snel muterend virus. We kijken wat er gebeurt op het zuidelijk halfrond om te voorspellen welke griepvariant dominant wordt op het noordelijk halfrond. De helft van de tijd komt dit niet helemaal goed uit wat ervoor zorgt dat de huidige griepvaccins niet de meest effectieve zijn,” aldus Kaptein.
Focus op wetenschap en medische innovatie
Een mRNA-vaccin is veel sneller te ontwikkelen dan traditionele griepvaccins, vertelt Kaptein. ’’Als je de tijd tussen het voorspellen van een type griep en de ontwikkeltijd van een vaccin kunt verkorten, is de kans veel groter dat je een veel effectiever vaccin ontwikkelt.’’
Ondertussen wordt Albert Bourla de nieuwe directeur van Pfizer en wordt besloten om de koers van het geneesmiddelenbedrijf te veranderen, vertelt Marc. De zelfzorgproducten en de lijn met generieke geneesmiddelen worden afgestoten.
In plaats daarvan komt de focus op wetenschap en medische innovatie te liggen. ’’Als je als bedrijf zoals wij geen échte innovaties bij patiënten brengt, heb je geen bestaansrecht.’’ Het kost Pfizer wel een kwart van haar omzet. ’’Je moet lef hebben om dat te doen. Albert Bourla heeft dat’’.
Coronapandemie
Dezelfde lef vertoont hij begin 2020 als de coronapandemie begint en er een wereldwijde behoefte ontstaat aan een coronavaccin. Bourla maakt bekend dat Pfizer twee miljard dollar wil investeren in het ontwikkelen van een mRNA-vaccin, met BioNTech. Zonder te weten of dit zal lukken. En zonder een cent van de Amerikaanse overheid of andere partijen aan te nemen. De medisch directeur legt in vogelvlucht uit hoe het vaccin in elkaar zit en hoe binnen één maand tijd vier verschillende kandidaatvaccins worden ontwikkeld. Uiteindelijk blijft er één over, het huidige corona-vaccin.
Na het kiezen van een kandidaatvaccin, volgt de volgende uitdaging. Het vaccin moet op grote schaal getest worden op werking en veiligheid bij proefpersonen. ’’En waar doe je zulk onderzoek?’’
’Het is belangrijk om een goede mix te hebben van proefpersonen’
Er wordt gekozen voor landen waar de besmettingsgraad op dat moment zeer hoog is. In Nederland zijn er dan relatief weinig besmettingen. Maar dat is wel anders in Amerika, Brazilië en Argentinië en Zuid-Afrika.
Op verzoek van Ugur Sahin, de Turks-Duitse CEO van BioNTech, wordt Europa in het onderzoek vertegenwoordigd door Duitsland en Turkije. ’’Het is ook belangrijk om een goede mix te hebben van proefpersonen met verschillende culturele achtergronden, leeftijden en geslacht.’’
‘Het is ook belangrijk om een goede mix te hebben van proefpersonen met verschillende culturele achtergronden, leeftijden en geslacht.’
Eind november 2020 kunnen Pfizer en BioNTech bekend maken dat hun vaccin veilig en effectief is. Bij de 44.000 proefpersonen blijkt het vaccin besmetting, en daarmee ernstige ziekte en sterfte, voor 95 procent te voorkomen.
Een ‘rollende’ goedkeuringsprocedure
’’Lichtsnelheid behaal je niet alleen’’, benadrukt de medisch directeur, die stelt dat er nauw wordt samengewerkt met overheden, geneesmiddelautoriteiten en andere zorgpartijen wereldwijd om te zorgen dat het vaccin er zo snel mogelijk komt.
In Engeland en Amerika wordt er door de geneesmiddelenautoriteiten gekozen voor een korte goedkeuringsprocedure.
Terwijl de EMA in Europa kiest voor een ‘rollende’ goedkeuringsprocedure ('rolling review'). ’’Daarbij deel je als bedrijf alle data die je verzamelt - van toxiciteitsdata (die ongewenste of schadelijke bijwerkingen van een geneesmiddel beschrijven) tot preklinische data (gegevens over effectiviteit nog voor onderzoek bij mensen is gedaan) - direct als je die beschikbaar hebt. Daardoor zorg je dat een goedkeuringsautoriteit met je meegroeit in het begrip rond het ontwikkelen van een mRNA-vaccin.’’
Vaccins op transport
Uiteindelijk komt op 21 december 2021 in Europa de goedkeuring van het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA). De dag erna gaan direct tientallen miljoenen vaccins op transport. Pfizer is dan al een half jaar bezig met het maken van vaccins in speciaal daarvoor (om)gebouwde vaccinfabrieken, vertelt Marc. ’’We wilden niet wachten op de goedkeuring. Op eigen risico is al begonnen met planning en productie.’’
CEO Albert Bourla kondigde aan dat Pfizer in 2021 minstens 1,3 miljard vaccins zou maken. Nu, in 2022, staat het doel op 4 miljard. ’’Dat bereik je ook alleen door middel van samenwerking.’’ Zoals met andere fabrikanten, vertelt hij. Zo hebben Novartis en Sanofi productiefaciliteiten beschikbaar gesteld.
Lage inkomenslanden
Vanuit de zaal krijgt Marc Kaptein een kritische vraag. Hoe kan het dan dat media berichten dat 40 procent van de wereldbevolking nog niet is gevaccineerd. Kan de geneesmiddelensector daar niets aan doen? De medisch directeur vertelt dat er ondertussen “meer dan genoeg vaccins zijn gemaakt om de wereldbevolking meerdere keren te vaccineren”. Het probleem zit hem in de gebrekkige infrastructuur van veel midden- en lage inkomenslanden. Je kan wel vaccins hebben, maar je moet ook zorgen dat deze in de armen van mensen terechtkomen. ’’Wij hebben gedaan wat we konden: vaccins maken en leveren. Het is nu vooral ook aan de diverse Ngo’s die onder andere kunnen helpen om de gezondheidsinfrastructuur in de diverse landen te verbeteren.’’
Verder met onderzoek
De coronapandemie is inmiddels flink geluwd. Maar Pfizer houdt zich nog volop met onderzoek om het vaccin verder te verbeteren bezig. Hoe kun je het vaccin langer bewaren in de koelkast? En hoe zorg dat je de werkzaamheid van de booster wordt verlengd. ’’Zodat kwetsbare mensen straks niet elke drie maanden hoeven te worden gevaccineerd.’’
Daarnaast zijn Pfizer en BioNTech bezig met een omikronvaccin. Vervelend is dat omikron totaal anders is dan eerdere varianten. ’’Vergelijk het met een boom met takken. Elke tak - of virusvariant - is iets anders, maar lijkt op de andere takken. Bij Omikron lijkt het alsof er een compleet nieuwe boom is ontstaan.’’
‘Het is belangrijk dat we voor elk mogelijk scenario een oplossing hebben’
Daar komt bij dat het voor wetenschappers onmogelijk is om te voorspellen of een nieuwe dominante variant op omikron lijkt. Of dat we te maken krijgen met een complete nieuwe - minder of juist veel gevaarlijkere - variant. ’’Voor ons als geneesmiddelenfabrikant is het belangrijk dat we voor elk mogelijk scenario een oplossing hebben.’’
‘Bij Omikron lijkt het alsof er een compleet nieuwe boom is ontstaan.’’
Daarom gaat het onderzoek naar een omikronvaccin gewoon door, vertelt de medisch directeur. ’’We gaan door met de studies en zorgen dat we een geregistreerd vaccin krijgen dat we mogen gebruiken als het nodig is.’’
Verder onderzoekt Pfizer of het mogelijk is om een vaccin te ontwikkelen dat mogelijk helpt tegen meerdere coronavarianten. Maar ook pakken Pfizer en BioNTech hun oorspronkelijke onderzoeksvraag weer op. ’’Of we een mRNA-vaccin kunnen ontwikkelen tegen griep.’’