De medische geschiedenis van amyloïdose

In de zestiende en zeventiende eeuw wordt zo talloze keren geschreven over een milt die witte stenen bevatten en hars- of wasachtige levers. 

’’Dat moeten de eerste beschrijvingen zijn van organen die amyloïden bevatten’’, vertelt Hans Nienhuis internist-immunoloog van UMC Groningen en hoofd van het amyloïdose expertisecentrum. 
 

Ontdekking van een ziekte

Het was de Duitse patholoog Rudolf Virchow die amyloïdose echt ontdekte als ziekte. Virchow was de beroemdste Duitse arts van zijn tijd en grondlegger van de cellulaire pathologie en de vergelijkende pathologie. Hij ontdekte in 1845 ook leukemie en in 1846 hoe een bloedstolsel tot trombose en embolie kan leiden. 

Rond 1860 kwam daar de ontdekking van amyloïdose bij. Een halve eeuw eerder vroor natuurkundige François-Vincent Raspail stukjes weefsel in voor microscopisch onderzoek. Hij gebruikte alcohol om zijn weefselmonsters te verstevigen en ontdekte dat je met jodiumtesten de aanwezigheid van zetmeel kon aantonen. Dat bleek namelijk blauw uit te slaan wanneer het in aanraking kwam met jodium.

Virchow ontdekte dat een door amyloïdose aangetaste milt of lever ook blauw verkleurde door toevoeging van jodium. ’’Virchow dacht dat er ook een soort zetmeel in de organen zat zoals bij planten en heeft dat amyloïd genoemd. Het woord amyloïd is afkomstig van het Griekse woord amylum wat zetmeel betekent,’’ vertelt Hans Nienhuis. 

Later werd ontdekt dat de amyloïde-substantie geen zetmeel maar eiwit was. Dat er vanaf dat moment een naam voor amyloïdose bestond betekende dat er hierna veel systematischer onderzoek kon worden gedaan naar de zeldzame aandoening. 

Levertransplantatie

Sinds de jaren ’90 wordt levertransplantatie ingezet als behandelmethode voor familiare amyloïdose. De laatste jaren hebben zich op het gebied van de ziekte nieuwe diagnostische en therapeutische ontwikkelingen voorgedaan, waardoor amyloïdose in veel gevallen goed behandelbaar is, mits de diagnose tijdig wordt gesteld 

In Groningen werd ook al vijftig jaar geleden onderzoek naar amyloïdose gedaan door dokter Enno Mandema. Hij organiseerde in 1967 ook het eerste internationale symposium over amyloïdose. De afgelopen 33 jaar leidde internist-immunoloog Bouke Hazenberg het expertisecentrum amyloïdose en het onderzoek naar de zeldzame aandoening. 

En nu heeft hij het stokje overgedragen aan Hans Nienhuis, die benadrukt dat hij samenwerkt met een team. ’’Met daarin een cardioloog, neuroloog, hematoloog, mdl-arts, oogarts, klinisch geneticus, patholoog, labanalist en een nucleair geneeskundige.’’
Het amyloïdose expertisecentrum in Groningen is het grootste van de Benelux. ’’Wat ons bijzonder maakt is dat we hier alle vormen van amyloïdose behandelen en onderzoeken.’’

Corino de Andrade schreef in 1952 een artikel in het medisch tijdschrift Brain voor het eerst over ATTR-PN. De aandoening staat in het Engels ook wel bekend als Andrades ziekte. Dokter Andrade ging na het behalen van zijn artsendiploma werken in een vooraanstaand klinisch onderzoekslaboratorium in Straatburg waar hij zich toelegde op onderzoek naar hersenvliezen. 
 

Het waren vooral vissers die klaagden dat ze geen gevoel meer in hun voeten hadden 

De dreigende Tweede Wereldoorlog en de dood van zijn vader brachten hem terug naar Portugal. Hij zette de neurologische afdeling op van het Sint António ziekenhuis in Porto en ging deze ook leiden. In 1939 viel het de arts op dat hij verschillende patiënten binnenkreeg die klaagden dat ze ongevoelig waren voor pijn en temperatuur. 

En het waren ook nog eens vooral vissers die klaagden dat ze geen gevoel meer in hun voeten hadden als ze de touwen in hun kleine boten aanraakten. Deze symptomen bleken bij nadere bestudering bij 74 families in de regio voor te komen.
 

Zeldzame erfelijke ziekte

De neuroloog besefte dat hij dergelijke symptomen al eens eerder had gezien bij patiënten en hij vermoedde een zeldzame erfelijke ziekte op het spoor te zijn. Om er dieper op in te kunnen gaan vroeg hij de hulp van experts op verschillende gebieden, zoals pathologie en genetica. 

Hierdoor kon hij vaststellen dat inderdaad sprake was van een genetische aandoening en van stapeling van amyloïde-eiwitten, vooral in het perifere zenuwstelsel (dat vormt de verbinding van en naar de organen en weefsels en het centrale zenuwstelsel). 

Hierna werd ATTR-PN over de hele wereld onderzocht en beschreven en uiteindelijk leidde de ontwikkeling van moleculaire biologische gereedschappen tot het behandelinzicht van vandaag. Naast ATTR-PN ontdekte Andrade in samenwerking met collega-arts Paulo Coutinho in de jaren zeventig mensen van de Azoren met de ziekte van Machado-Joseph, een erfelijke hersenaandoening.