2020, het jaar van het mRNA-vaccin

Vaccins zijn ervoor bedoeld om je lichaam te trainen tegen virussen en bacteriën. Je hebt verschillende soorten vaccins. Er zijn vaccins die gemaakt worden met hulp van dode of verzwakte virussen en bacteriën of waarvoor stukjes van virussen en bacteriën worden gebruikt die zorgen voor een goede afweerreactie. Ook zijn er virussen die worden aangepast zodat ze als vaccin werken.

De mRNA-technologie die is gebruikt voor het vaccin van Pfizer en BioNTech wordt al sinds de jaren negentig van de vorige eeuw ontwikkeld, maar het is nu voor het eerst dat deze technologie heeft geresulteerd in een goedgekeurd vaccin.

Nanodeeltjes?

Het mRNA is een boodschap voor de aanmaak van een stukje viruseiwit. Ons immuunsysteem herkent dat het eiwit niet thuishoort op de celwand en begint een immuunrespons op te bouwen en antilichamen aan te maken, zoals wat er gebeurt bij een natuurlijke infectie tegen COVID-19.

Het mRNA zit verpakt in heel erg kleine (=nano) vetblaasjes. Deze vetblaasjes lijken erg op de celwand van menselijke (spier)cellen en worden daardoor gemakkelijk door de cellen in je bovenarmspier opgenomen. Daar kunnen ze vervolgens hun boodschap afgeven. De Engelse benaming voor deze vetbolletjes is ‘lipid nano particles’. ‘Lipid’ betekent vet, ‘nano’ heel erg klein en ‘particles’ betekent deeltjes. Het zijn dus heel erg kleine vetdeeltjes. De bewering die je soms op social media leest dat er nanodeeltjes in het vaccin zitten, klopt dus niet helemaal. Het zijn kleine bolletjes die na vaccinatie het mRNA beschermen en het naar de juiste plaats in de cellen vervoeren.

Het mooie van mRNA-vaccins is dat je voor de ontwikkeling ervan alleen de genetische code van de ziekteverwekker, in dit geval die van het coronavirus (SARS-CoV-2) nodig hebt. De vetblaasjes of ‘lipid nano particles’ zijn snel te maken. Chinese wetenschappers publiceerden deze code op 9 januari 2020 en daarmee werd wereldwijd de aftrap gegeven voor de zoektocht naar veilige en effectieve coronavaccins.

Miljoenen doses

Half maart 2020, kort nadat de  Wereldgezondheidsorganisatie de coronauitbraak had uitgeroepen tot wereldwijde pandemie, sprak Albert Bourla (CEO van Pfizer) een groep onderzoekers toe. Hij gaf hen de zeer ambitieuze opdracht mee om voor het eind van de herfst een werkend vaccin te ontwikkelen. Om dat mogelijk te maken werden extra menskracht en financiële middelen vrijgemaakt.

Al enkele dagen later maakten Pfizer en het Duitse biotechbedrijf BioNTech bekend dat ze samen gingen werken aan de ontwikkeling van kandidaatvaccins op basis van mRNA-technologie. De twee bedrijven werkten sinds 2018 al samen aan de ontwikkeling van een griepvaccin dat is gebaseerd op deze technologie.

Wat toen volgens critici onmogelijk leek, werd waarheid. Binnen een maand kwamen Pfizer en BioNTech met vier potentiële mRNA-vaccins die gebaseerd zijn op verschillende mRNA-technologieën (uRNA, modRNA en saRNA) en verschillende viruseiwitten (het virus ‘spike’ eiwit en één van het bovenste puntje, de ‘kop van de spike’).

In samenwerking met overheden en geneesmiddelautoriteiten werd een plan gemaakt om alle stappen die bij vaccinontwikkeling horen te versnellen. Niet door stappen over te slaan, maar door alle fasen van ontwikkeling net zo zorgvuldig als altijd maar wel gelijktijdig en overlappend plaats te laten vinden.

Bovendien waren BioNTech en Pfizer in staat om niet één of twee maar gelijktijdig vier kandidaatvaccins te testen. Al deze studies werden gebundeld in het  BNT162 programma. Het idee was dat daardoor uiteindelijk het beste kandidaatvaccin, wat betreft veiligheid en werkzaamheid, zou overblijven.
 

Immuunreactie en productievergroting

Al in april werden in Duitsland de eerste kleine groepen gezonde vrijwilligers gevaccineerd met één van de vier kandidaatvaccins in verschillende doses. Begin mei startte een soortgelijk onderzoek met proefpersonen in de Verenigde Staten. Het doel van deze onderzoeken was om te bepalen welk vaccin de beste immuunreactie tegen het coronavirus geeft. Ook werd beoordeeld wat de optimale dosering van het vaccin is. En werd de veiligheid beoordeeld.

Ondertussen begonnen BioNTech en Pfizer al met het vergroten van hun productie om miljoenen vaccins te kunnen gaan maken. Het uitdagende doel was om  vóór het einde van 2020 al 50 miljoen doses vaccins te kunnen maken en tegen het einde van 2021 ongeveer 1,3 miljard doses. Een bijzondere stap, omdat bij het falen van het kandidaatvaccin alle geproduceerde vaccins en investeringen verloren zouden gaan.

In juli kondigden BioNTech en Pfizer de eerste positieve onderzoeksresultaten aan van hun hoofd vaccinkandidaat: BNT162b2. Dat is het vaccin dat nu beschikbaar is. Er zijn twee doses van 30 microgram nodig die 21 dagen na elkaar moeten worden gegeven. Ook begon onmiddellijk een fase-3-studie naar de werkzaamheid en veiligheid van het vaccin op 150 onderzoekslocaties over de hele wereld, waaronder de Verenigde Staten, Argentinië, Brazilië, Duitsland, Japan en Zuid-Afrika.

Werkzaamheid en veiligheid 

In totaal hebben tot nu toe bijna 45.000 mensen, in leeftijd uiteenlopend van 12 tot 89 jaar, deelgenomen aan het fase-3 Pfizer-BioNTech onderzoek. De helft werd gevaccineerd met het vaccin en de controlegroep kreeg een injectie met een zoutoplossing (=placebo).

Dit onderzoek werd gedaan om aan te tonen dat het kandidaatvaccin aan de hoge veiligheids- en effectiviteitseisen zou voldoen. In afwachting van de resultaten van het onderzoek startten ook al de besprekingen met overheden en regelgevende autoriteiten om via snelle procedures officiële toelating te krijgen zodat zo snel mogelijk met vaccinatie gestart zou kunnen worden. In Europa is door de European Medicines Agency (EMA) daarom toestemming gegeven voor een ‘rolling review’. Dat houdt in dat data die beschikbaar komen onmiddellijk worden beoordeeld door de autoriteiten, terwijl normaal gesproken gewacht wordt tot álle resultaten bekend zijn.

Na uitvoerige bestudering van de onderzoeksresultaten, ook door een groep onafhankelijke onderzoekers, kon eind november 2020 worden geconcludeerd dat het vaccin van BioNTech en Pfizer voor 95 procent effectief is in het voorkómen van ziekte door het coronavirus. Er traden bovendien geen ernstige bijwerkingen op tijdens het onderzoek. Om er zeker van te zijn dat dit ook niet op langere termijn gebeurt, worden alle deelnemers aan de studie nog twee jaar lang gevolgd.
 

Voorwaardelijke toelating

Op 30 november dienden BioNTech en Pfizer daarom een verzoek in voor een voorwaardelijke vergunning voor het op de markt brengen van het mRNA-vaccin bij de Europese geneesmiddelenautoriteit EMA. Ook dienden ze deze aanvraag onder meer in bij de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) en de Britse Medicines and Healthcare Products Regulatory Agency (MHRA).

De Europese geneesmiddelenautoriteit EMA gaf op 21 december goedkeuring voor gebruik van het vaccin. Op 22 december verleende de Europese Commissie (EC) een voorwaardelijke vergunning (‘conditional marketing authorization’ - CMA) aan Pfizer en BioNTech voor het op de markt brengen van het vaccin (BNT162b2), voor actieve immunisatie ter voorkoming van COVID-19 veroorzaakt door het SARS-CoV-2 virus, bij personen van 16 jaar en ouder.
Zodoende kan het vaccineren in Nederland op 8 januari 2021 beginnen.